Türevler hakkında bilmeniz gereken her şey

Türevler, günümüz ekonomisinde tüccarlar ve yatırımcılar tarafından kullanılan oldukça etkili araçlardır. Fakat türevler ve türleri nelerdir? Nasıl kullanılırlar? Öğrenmek için yazıyı okuyun.

Türev nedir?

Değeri bir grup varlığa, dayanak varlığa veya göstergeye bağlı olan herhangi bir finansal sözleşmeye türev denir. Türevler, genellikle bir borsada veya menkul kıymetlerde ticaret yapabilen iki veya daha fazla taraf arasında kararlaştırılır.

Bu sözleşmeler her türlü varlığın alım satımında kullanılır. Fiyatları dayanak varlıktaki fiyat değişimlerinden türetilen türevler, genellikle belirli pazarlara erişmek için kullanılıp, riskten korunmak için alınıp satılabiliyor.

Türevler, tedbir almak olarak da bilinen risk azaltmak veya orantılı ödül (spekülasyon) beklentisiyle riski üstlenmek için kullanılabilir. Türevler, riskleri (ve ödülleri) riskten kaçınanlar tüccarlardan alıp, işlemlerinden kendi yöntemleriyle faydalanabileceklerini düşünen, risk arayan tüccarlara kaydırabilir.

Türevleri anlamak

Türevler, iki veya daha fazla taraf arasında kurulan kompleks bir finansal güvenlik türüdür. Genellikle ileri düzey yatırımcılar tarafından farklı varlıklarla ticaret yapabilmek üzere spesifik piyasalara erişim sağlayabilmek için kullanılırlar. Bu amaçla yaygın bir şekilde kullanılan dayanak varlıklarına hisse senetleri, para birimleri, emtialar, tahviller, faiz oranları ve piyasa endeksleri örnek olarak gösterilebilir. Dolayısıyla tüm sözleşme değerleri, dayanak varlığın fiyat değişikliklerine bağlıdır.

Tüccarlar, türevleri aynı zamanda bir pozisyonu korumak, dayanak bir varlığın yönsel hareketini tahmin etmek veya varlıkları için kaldıraç sağlamak için kullanır. Bu varlıkların birçoğu aracı komisyoncular aracılığıyla satın alınır ve rutin olarak alım satımlarda veya tezgah üstü piyasalarda alınıp satılır. Chicago Ticaret Borsası (CME), dünyanın türev ürünlerle ilgilenen en büyük borsalarından biri konumunda.

Şirketler tedbir alırken, emtianın fiyatındaki değişikliklerden kâr elde edeceklerini düşündükleri için yatırım yapmıyorlar. Bunun yerine, yalnızca risklerini yönetmek için koruma sağlıyorlar. Her bir tarafın kendi marjı veya kârı fiyata dahildir ve riskten korunma, bu kârların emtia fiyatındaki piyasa değişimleriyle boşa gitmesini önlemek için stratejik bir hamledir.

Genel olarak, tezgah üstü piyasalarda işlem gören türevlerde karşı taraf riski daha yüksektir. Karşı taraf riski, işlemde yer alan taraflardan birinin temerrüde düşme riskidir. Bu sözleşmeler iki özel taraf arasında olduğu için düzenlenmemiştir ve her bir tarafın, risklerini mümkün olduğu kadar azaltabilmek üzere önlemler alması gerekir.

Yatırımcılar, bu riskten korunmak adına belirli bir döviz kuru belirlemek için bir döviz türevi satın alabilirler. Bu tür risklerden korunmak için kullanılabilecek türevlere örnek olarak döviz takaslarından ve döviz vadeli kambiyolarından bahsedilebilir.

Özel Hususlar

Ulusal para birimlerinin farklı değerleri, uluslararası ticaret için bir zorluk yaratıyordu ve tüccarların buna karşı koymak için buldukları sistem türevler oldu. Bu nedenle de, türevler ilk olarak uluslararası mal ticaretinde tutarlı döviz kurları sağlamak için kullanıldı. Bunu daha iyi anlamak için, yatırım hesapları euro (EUR) cinsinden olan Avrupalı bir yatırımcı örneğini ele alalım.

Yatırımcı, ABD merkezli bir şirketin hisselerini ABD borsası aracılığıyla ABD doları (USD) kullanarak satın alır. Bu hisse senedini satın alması onları döviz kuru riskine maruz bırakır. Döviz kuru riski, euro’nun ABD doları karşısında değerinin artma olasılığına deniyor. Böyle bir durumda, yatırımcı hisselerini satmasıyla, kârları euro’ya çevrildiğinde (başlangıçta tahmin edildiğinden) daha az değerli olacaktır.

Euro’nun dolar karşısında değer kazanabileceğini düşünen bir yatırımcı, euro ile eş zamanlı olarak değer kazanacak bir türevden faydalanabilir. Bir dayanak varlığın fiyat değişikliklerine dair tahminde bulunmak için türevler kullanılırken, yatırımcının bir portföye veya dayanak varlığını elinde bulundurmasına gerek yoktur.

Türevlerin Türleri

Günümüzde türevlerin kullanım alanı daha fazladır ve çeşitli işlemlerle temellenmiştir. Bölgedeki güneşli gün sayısı veya bir bölgenin aldığı yağış miktarı gibi hava durumu verilerine dayalı türevler vardır. Yatırımcılar, pozisyonu artırmak, spekülasyon yapmak ve riski yönetmek için çeşitli türevleri kullanabilirler. Türev piyasası her türlü risk toleransına veya ihtiyaca uygun ürünler sunarken sürekli olarak da büyüyor

Türev ürünler iki geniş kategoriye ayrılabilir:

1. Opsiyonlu ürünler: (hisse senedi opsiyonları gibi) sahibine (zorunluluk olmaksızın) bir dayanak varlığı veya menkul kıymeti kararlaştırılan bir son kullanma tarihinde veya öncesinde belirlenmiş bir fiyattan satın alma veya satma hakkı verir.
2. Sabit ürünler (takaslar, vadeli işlemler veya forwardlar gibi) tarafları, üzerinde anlaşmaya varılan bir sözleşmeye ve onun şartlarına bağlar.

En sık görülen türev türleri vadeli işlemler, takaslar, forwardlar ve opsiyonlardır.

Vadeli işlemler

Vadeli işlem veya vadeli işlem sözleşmesi, bir varlığı gelecekte belirlenmiş bir tarihte kararlaştırılmış bir fiyattan satın almak ve teslim etmek için iki taraf arasında yapılan bir anlaşmadır. Bunlar, bir borsada alınıp satılabilen standartlaştırılmış sözleşmelerdir. Yatırımcılar, dayanak varlığın fiyatı hakkında tahminde bulunmak veya risklerden korunmak için bir vadeli işlem sözleşmesi kullanabilirler. Sözleşme, tarafların dayanak varlığı almak veya satmakla yükümlü olduklarını varsayar.

Örneğin, farazi A Şirketinin 6 Ekim 2021’de varil başına 62,22$’a petrol için bir vadeli işlem sözleşmesi satın aldığını varsayalım. Vadeli işlem sözleşmesi 19 Kasım 2021’de sona eriyor. Şirket, Kasım ayında petrole ihtiyacı olduğu için bu alımı yapıyor ancak fiyatının ihtiyaç öncesinde yükseleceğinden endişe ediyor. Şirket, bir vadeli petrol işlem sözleşmesi satın alarak şirket fiyatların artması riskinden korunuyor çünkü böylelikle satıcı sözleşmenin sona ermesinde varil başına yine 62.22$’dan petrol teslim etmek zorunda olacak.

Petrol fiyatları 19 Kasım 2021’e kadar varil başına 80$’a yükselse bile, A Şirketi satıcının varil başına 62,22$’dan teslim ettiği petrolü alabilecek. Petrole ihtiyaçları yoksa, şirket sözleşmeyi süresi dolmadan üçüncü bir tarafa satabilir ve yine de bir kâr elde edebilir.

Bu örnekte, vadeli işlem alıcısı ve satıcısı kendi özelinde risklerden korunabilir. A Şirketi ilerleyen bir zamanda petrole ihtiyaç duyacaktı; Petrol için bir vadeli işlem sözleşmesinde bir pozisyon satın alarak Kasım ayına kadar herhangi bir fiyat artışı riskini dengelemiş oldu. Öte yandan, satıcı, düşen petrol fiyatlarının düşmesinden endişe duyan bir petrol şirketi olabilir ve bu nedenle Kasım ayında petrol için alacağı fiyatı sabitleyerek bir vadeli işlem sözleşmesi satarak bu riski ortadan kaldırabilir.

Vadeli işlemlerin nakit mütabakatları

Her vadeli işlem sözleşmesinin vade sonunda dayanak varlığın teslimi ile kapatılması gerekmez. Bir vadeli işlem sözleşmesinin her iki tarafı da spekülatör veya yatırımcıysa, büyük varil ham petrol tedarik etmek veya almak için herhangi birinin düzenlemeleri olması muhtemel değildir. Bu nedenle, tacirlerin sözleşmelerini sona ermeden önce kapatarak bir emtia satın alma veya teslim etme yükümlülüklerini sona erdirebilmeleri için genellikle denkleştirme sözleşmeleri vardır.

Türevlerin çoğu nakit olarak ödenir. Alım satımdaki kar veya zarar, sadece tacirin aracılık hesabına yönlendirilen bir muhasebe nakit akışıdır. Birçok hisse senedi endeksi vadeli işlemleri, faiz oranı vadeli işlemleri ve hava durumu veya oynaklık vadeli işlemleri gibi olağandışı enstrümanlar, genellikle nakit olarak ödenen vadeli işlem sözleşmeleridir.

Forwardlar

Forward veya forward sözleşmeleri vadeli işlemlere benzer. Ancak, bir borsada değil tezgah üstü piyasada işlem görürler. Bir forward sözleşmesinin alıcısı ve satıcısı, anlaşırken boyutu, şartları ve uzlaşma sürecini belirleyebilir. Forward sözleşmeler, tezgah üstü ürünler oldukları için daha yüksek derecede karşı taraf riski taşırlar.

Karşı taraf riski, tarafların kararlaştırılan sözleşmede belirtilen yükümlülüklerini yerine getiremeyebilecekleri bir kredi riskidir. Taraflardan biri feshedilirse, diğer taraf rücu hakkını kaybedebilir ve konumunun değerini kaybedebilir.

Takaslar

Bir diğer yaygın türev tipi olan takaslar, genellikle bir tür nakit akışını bir başkasıyla değiştirmek için kullanılırlar. Örneğin, bir tüccar, sabit faizli bir krediden değişken faizli bir krediye geçmek için faiz oranı takası kullanabilir. Ya da tam tersi; değişkenden sabit oranlıya da takas ile geçilebilir.

Örnek olarak, PQR şirketinin 2000$ borç aldığını ve ödünç alınan miktar üzerinden değişken bir faiz oranı ödemeyi kabul ettiğini varsayalım. Faiz oranı şu anda %6, ancak PQR, yükselen faiz oranları ve bu kredinin maliyetlerini artırmak konusunda endişeli olabilir. Bunun yerine, şirket bu değişken oranlı riske sahip olduğunda, daha çok kredi sağlama konusunda tereddütlü olan bir borç veren bulabilirler.

PQR’nin XYZ Şirketi ile bir takas oluşturduğunu varsayalım. XYZ, PQR’nin değişken oranlı krediye borçlu olduğu ödemeleri, XYZ’nin %7’lik sabit oranlı bir krediye borçlu olduğu ödemelerle değiştirmeye hazır. Bu takasın sonucunda, PQR XYZ’ye 2000$’lık anapara üzerinden %7 ödemesi ve XYZ de aynı anapara üzerinden PQR’ye %6 faiz ödemesi gerçekleştirecektir. Başlangıç olarak, PQR XYZ’ye yalnızca takas edilen iki kredi oranı arasındaki yüzde birlik farkı ödeyecektir.

Gelecekte, faiz oranları düşerse, orijinal değişken faizli kredi oranının şu anda % 5 olduğunu varsayalım; PQR Şirketi şimdi XYZ Şirketine iki yüzde puanlık farkı ödemek zorunda kalacak. Faiz oranları %9’a yükselirse, XYZ iki kredi faiz oranı arasındaki yüzde iki puanlık farkı PQR’ye ödemek zorunda kalacaktır. Faiz oranları nasıl değişirse değişsin, PQR Şirketi değişken faizli kredisini sabit faizli krediye dönüştürme hedefine ulaşmış olacaktır.

Takaslar, döviz kuru risklerini, kredi temerrüt risklerini ve diğer ticari faaliyetlerden kaynaklanan nakit akışlarını değiştirmek için kullanılabilir. Nakit akışı ve potansiyel ipotek tahvili temerrüdü takasları da oldukça yaygınıdır.

Türevlerin avantajları ve dezavantajları

İşletmeler ve yatırımcılar için türev kullanmanın artılarına ve eksilerine bir göz atalım.

Avantajları

Türevler şunları gerçekleştirmenizi sağlar:

• Riskleri azaltmak.
• Faizlerdeki olumsuz değişimlere karşı önlem almak.
• Fiyatları sabitlemek.

Türevler de genellikle marjla satın alınır. Bu, tacirlerin onları satın almak için ödünç alınan fonları kullandığı ve onları daha da ucuz hale getirdiği anlamına gelir.

Dezavantajları

Türevler, diğer varlıkların fiyatını temel alır ve bu, değerine karar verilmesini zorlaştırır. Tezgah üstü türevlerinin en büyük dezavantajı, tahmin edilmesi veya değerlendirilmesi zor olabilen karşı taraf riskleridir. Türevlerin değeri aşağıdakilere de bağlıdır:

• Son kullanma tarihine kalan süre.
• Güncel faiz oranları.
• Dayanak varlığı elde tutmanın maliyeti.

Türevler, dayanak varlığın değerinden ve diğer değişkenlerden etkilendiğinden, dayanak varlığa sahip bir türevi doğru bir şekilde değerlemek zordur.

Türevin kendi başına bir değeri olmadığı için (çünkü değeri dayanak varlığa bağlıdır), piyasa riskinden ve piyasa duyarlılığından etkilenir. Arz ve talep faktörleri bir türevin fiyatını etkileyebilir. Likiditesi, dayanak varlığın değerinden bağımsız olarak yükselebilir ve düşebilir.

Son olarak, türevlerin genellikle kaldıraçlı araçlar olması bir başka önemli özelliği. Kaldıraç kullanmak her iki yolu da kesebilir. Getiri oranını artırabilir, ancak kayıpların daha hızlı artmasına da neden olabilir.

Sıkça Sorulan Sorular

Bir türev karmaşık bir finansal araçtır, bu nedenle kullanımının inceliklerini anlamak oldukça önemlidir. Ardından, türevlerle ilgili en popüler soruları yanıtlayacağız.

Türevler nelerdir?

Bir türev, değeri dayanak bir varlıktan türetilen bir menkul kıymettir. Örnek vermek gerekirse, değeri petrolün piyasa değerine bağlı olan vadeli bir petrol işlem sözleşmesinden bahsedilebilir.

Türevlere örnek olarak ne gösterilebilir?

Vadeli işlem sözleşmeleri, kredi temerrüt takasları ve opsiyon sözleşmelerinin tümü türevlere örnek olarak gösterilebilir. Bunların haricinde, geniş yelpazede olan karşı tarafın ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli türev sözleşmeler özelleştirilmiştir. Türevler tezgah üstü (OTC) alınıp satılabiliyor olduklarından dolayı üzerinde anlaşmaya varılan tarafların gereksinimlerine göre sınırsızca özelleştirilebilirler.

Türevlerin başlıca faydaları ve riskleri nelerdir?

Türevler, finansal hedeflere ulaşmak için önemli bir araç olabilir. Örneğin, emtia yatırımına karşı önlem almak isteyen bir şirket, vadeli petrol işlemleri gibi enerji türevlerini alıp satabilir. Benzer şekilde, yatırımcılar vadeli döviz sözleşmeleri satın alarak kur riskinden korunabilirler.

Yatırımcılar ayrıca pozisyonlarını güçlendirmek için türevleri kullanabilirler. Bu, hisse yerine opsiyonlarla hisse senedi satın alarak yapılabilir. Türevlerin ana eksileri, kaldıracın doğal riskleri, karşı taraf riski ve karmaşık türev sözleşme ağlarının neden olabileceği sistemsel risklerdir.

Sonuç

Türevler, doğru kullanıldığında güçlü finansal araçlar olabilir. Ancak, anlaşılması ve kullanılması zor olabildiğinden, genellikle ileri düzey yatırımcılar tarafından kullanılan bir araç olduğu söylenir. Bunları kullanmadan önce ayrıntıları kontrol etmek ve olası riskleri ve getirileri değerlendirmek oldukça önemlidir.